Ελέφαντας – Άνθρωπος σημειώσατε Χ
Τι καλύτερη αρχή από την εξιστόρηση μιας ιστορίας! Μέσα στο μυαλό ενός παιδιού που οι παραστάσεις του τσίρκου στα μάτια του φάνταζαν μαγικές και οι πρωταγωνιστές του παντοδύναμοι, αναπτύχθηκε μια απορία: πως είναι δυνατόν ένα τόσο μεγάλο κι επιδέξιο ζώο, όπως είναι ο ελέφαντας, να παραμένει αλυσοδεμένο σε ένα ξυλαράκι μισοθαμμένο στην άμμο. Με μια μόνο του κίνηση θα μπορούσε να σπάσει ακόμα και την πιο γερή αλυσίδα και να τρέξει ελεύθερος μακριά. Τι είναι αυτό λοιπόν που τον συγκρατεί; Κι όμως η απάντηση είναι απλή. Ο ελέφαντας ήταν δεμένος σ’ έναν μικρό πάσαλο από τότε που ήταν πολύ μικρός, τόσο μικρός που δεν είχε καν τη δυνατότητα να λυθεί, όσο κι αν προσπαθούσε. Δοκίμασε αρκετές φορές μέχρι που πίστεψε πως οι προσπάθειες του ήταν μάταιες και πως ό,τι κι αν έκανε δεν θα κατάφερνε να ελευθερωθεί. Έτσι λοιπόν δεν το δοκίμασε ποτέ ξανά!
Πώς συνδέεται όμως η παραπάνω ιστορία με τον τίτλο του άρθρου; Ένας απ’ τους βασικούς εκπροσώπους του συμπεριφορισμού, ο Β.F Skinner, εισήγαγε τη Θεωρία της συντελεστικής μάθησης (operant conditioning), είδος της οποίας αποτελεί η αρνητική (έμμεση) τιμωρία (negative punishment).
Η έμμεση τιμωρία αφορά την απομάκρυνση ή την αφαίρεση μιας ευχάριστης κατάστασης ή ενός ερεθίσματος με σκοπό τη διακοπή μιας συμπεριφοράς. Αυτή είναι η μορφή μάθησης που συντελεί και στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς του ελέφαντα. Ο ελέφαντας προσπαθεί να σπάσει την αλυσίδα, με την οποία είναι δεμένος, τραβώντας το πόδι του. Μη επιτυγχάνοντας με τη συμπεριφορά του (τράβηγμα ποδιού) το επιθυμητό αποτέλεσμα (σπάσιμο αλυσίδας), έχουμε απουσία θετικού ερεθίσματος και κατά συνέπεια αρχική μείωση και στην συνέχεια εκμηδένιση της πιθανότητας επανάληψης της συγκεκριμένης συμπεριφοράς (εγκατάλειψη προσπάθειας). Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, βάσει της συμπεριφοριστικής Θεωρίας, λειτουργούν και οι άνθρωποι.
Στις μέρες μας, σε μια Ελλάδα που τα τελευταία χρόνια βιώνει, όχι μόνο οικονομική, αλλά και μια ανθρωπιστική και κοινωνική κρίση, πολλοί άνθρωποι έχουν εγκαταλείψει την προσπάθεια για οτιδήποτε. Η κρίση, λόγω των ρεαλιστικών δυσκολιών που δημιουργεί, ενισχύει συμπεριφορές παραίτησης. Άνθρωποι που τα τελευταία χρόνια προσπάθησαν επανειλημμένως να βρουν εργασία και οι προσπάθειές τους αυτές στην πλειονότητα τους απέτυχαν, σκέφτονται πια μ’ έναν τρόπο που καταλήγουν να σαμποτάρουν οι ίδιοι τις ικανότητές τους και να συμβάλλουν στην απόκτηση περιοριστικών πεποιθήσεων. Βιώνουν μια δική τους φυλακή, όπως ακριβώς και ο ελέφαντας, εγκλωβίζοντας τους εαυτούς τους σε πεποιθήσεις ανημπόριας και ανικανότητας. Όντας πλέον σίγουροι για τις μειωμένες ικανότητές τους, εγκαταλείπουν, θεωρώντας πως οποιαδήποτε προσπάθεια είναι ουσιαστικά μάταιη (“μαθημένη ανημπόρια”).
Μπορεί να νικηθεί η “μαθημένη ανημπόρια” κι αν ναι με ποιόν τρόπο; Σκόπιμο είναι στο σημείο αυτό να αναφερθούμε στο επάγγελμα του κοινωνικού λειτουργού, που ίσως να μας δώσει και τη λύση. Ο κοινωνικός λειτουργός φροντίζει για την εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας, έχοντας ως κύριο μέλημά του τη στήριξη και την επανένταξη ατόμων που για διάφορους και διαφορετικούς λόγους ο καθένας βρίσκονται στο περιθώριο. Αυτή η επανένταξη πραγματοποιείται μέσα από την ενδυνάμωση-κινητοποίηση. Μειώνει τις περιοριστικές πεποιθήσεις για τις οποίες μιλήσαμε παραπάνω και ενθαρρύνει τα άτομα να προσπαθήσουν ξανά πιστεύοντας και πάλι στις ικανότητές τους που τελικά δεν είχαν χάσει, απλώς είχαν “ξεχάσει”. Σίγουρα χρειάζεται αρκετή δουλειά, όμως με την κατάλληλη στήριξη άνθρωποι με παρόμοια συμπεριφορά με τον ελέφαντα, δε θα χρειαστεί ν’ ακολουθήσουν τη δική του μοίρα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Bucay, J. (2011). Να σου πω μια ιστορία (μτφρ. Κ. Ηλιόπουλος). Αθήνα: Όπερα.
Ελληνιάδου. Ε., Κλεφτάκη, Ζ. & Μπαλκίζας, Ν. (2008). Η συμβολή των παιδαγωγικών προσεγγίσεων για την κατανόηση του φαινομένου της μάθησης. Αθήνα: Πανεπιστημιακό Κέντρο Επιμόρφωσης Αθήνας.
Καλλινικάκη, Θ. (1998). Κοινωνική Εργασία. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Ναυσικά Γιανναδάκη,
Ευφροσύνη Πλακίδα
Κοινωνικοί Λειτουργοί στο Γραφείο Διαμεσολάβησης στον Δήμο Ιλίου.
